مقاله علم اخلاق اسلامی (ضرورت و جایگاه)

در این مقاله به بررسی اهمیت و جایگاه علم اخلاق اسلامی پرداخته می‌شود. علم اخلاق اسلامی به بررسی مفاهیم و اصول اخلاقی در اسلام می‌پردازد و به تربیت انسان‌ها در جهت کسب کمال و سعادت کمک می‌کند.

اهمیت و فایده علم اخلاق

اهمیت علم اخلاق ناشی از اهمیت بنیادی اخلاق است، که از زوایای گوناگونی قابل بررسی است. اخلاق به عنوان مجموعه اصول و ارزش‌ها در روابط چهارگانه انسان، شامل روابط با خود، دیگران، جامعه و خدا، مورد توجه قرار می‌گیرد. اصلاح اخلاق به معنای اصلاح همه این روابط و به دنبال آن رسیدن انسان به تعادل واقعی در زندگی است. این تعادل واقعی به معنای هماهنگی آرزوها و افعال انسان با استعدادها، نیازها و غایات وجودی او می‌باشد.

تاریخ نشان داده است که انسان‌ها در تمام دوران‌ها برای رسیدن به تعادل فردی و اجتماعی، روابط خود را تحت قوانین و ضوابط تنظیم کرده‌اند. این قوانین اغلب از جنبه‌های اخلاقی بهره می‌برند. بخش قابل توجهی از این ضوابط از طریق وحی و دین به انسان ارائه شده‌اند و مؤثر و صحیح‌تر از دیگران محسوب می‌شوند. اما این به معنایی نیست که اخلاق وابسته به دین باشد. هوش و عقل انسان هم توانایی درک نیکی و زشتی، صحت و خطا را دارد و خداوند در وجدان اخلاقی انسان، آگاهی و تمایل به خیر را جای داده است.

اهمیت اخلاق به حدی است که در آموزش اخلاقی دین اسلام، تربیت اخلاقی انسان‌ها به عنوان یکی از اهداف اصلی آمده است. پیامبر اکرم (ص) اظهار داشته‌اند که او برای کامل کردن مکارم اخلاق مبعوث شده است. این بیان نشان‌ دهنده حقیقتی اساسی درباره اهمیت اخلاق در جهت تربیت انسان‌ها و تحقق مکارم زندگی است. همچنین اهمیت اخلاق در اسلام به وضوح از احادیث پیامبر (ص) بیان شده است که اخلاق نیکو از نصف دین تشکیل شده و مؤمنانی که اخلاقی نیکو داشته باشند، ایمانشان کاملتر است. این روایات نشان‌ دهنده این حقیقت هستند که اهمیت اخلاق برای دین انسان‌ها بسیار بالاست و تربیت اخلاقی از نیازهای ضروری انسان به‌ شمار می‌رود.

اهمیت اخلاق در زندگی انسان‌ها به دلیل تأثیر بسزایی که در ابعاد مختلف زندگی دارد، در روایات نیز مورد تأکید قرار گرفته است. امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) در این زمینه فرموده‌اند: “کسی که اخلاقش نیکو باشد، زندگانی اش گوارا است.” این نقل از اهمیت بی‌پایانی اخلاق در حیات افراد یادآوری می‌کند. علم اخلاق به عنوان راهنمایی برای انسان‌ها عرفانی، روحانی، اجتماعی و حتی حرفه‌ای مؤثر است. پیامبران و رهنمایان اخلاقی برای هدایت انسان‌ها در مسیر کمال بوده‌اند و اگر اخلاق نقش اساسی در زندگی نداشت، نیاز به این هدایت اخلاقی نبود.

شناخت فضایل و رذایل نه تنها بر تحقق کمالات شخصی انسان‌ها تأثیر دارد بلکه در تداوم روابط اجتماعی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. افراد با رعایت رفتارهای اخلاقی، به برقراری روابط سالم و مناسب در جامعه کمک می‌کنند. این تأثیر مثبت روی جامعه به عنوان یک کل در تأمین نظم اجتماعی تأثیرگذار است. بنابراین، علم اخلاق نه تنها به تربیت انسان‌ها در جهت ارتقاء مکارم و اخلاق نیکو کمک می‌کند بلکه به پایه‌ریزی جوامع سالم و پویا نیز اساس می‌گذارد.

فواید دیگری که علم اخلاق دارد، از جمله ایجاد شرایط روحی و روانی مناسب در فرد است. این علم به انسان‌ها کمک می‌کند تا با شناخت رفتارهای صحیح، وجدان اخلاقی خود را آرام کنند و در نتیجه از سوی گروه اجتماعی پذیرفته و تأیید شوند. این تأیید اجتماعی و آرامش وجدان اخلاقی، نقش مهمی در حفظ تعادل روانی فرد ایفا می‌کند و از بروز تنش‌های روانی جلوگیری می‌کند.

انسان‌هایی که توانسته‌اند در گوشه و کنار زندگی اجتماعی خود تأثیرگذاری داشته باشند، معمولاً از سوی اطرافیان و جامعه مورد تایید و قدردانی قرار می‌گیرند. این تایید و اعتماد محیط اطراف، زمینه‌ای را برای همکاری و مشارکت بیشتر با دیگران ایجاد می‌کند. افرادی که از لحاظ اخلاقی صحیح رفتار می‌کنند، به راحتی اعتماد دیگران را جلب می‌کنند و در نتیجه فرصت‌های بیشتری برای فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی به دست می‌آورند. آنها در روابط اجتماعی و شغلی به موفقیت بیشتری دست می‌یابند و این موفقیت، احساس رضایت از زندگی و انگیزه بیشتر برای کوشش در زمینه‌های مختلف را به وجود می‌آورد.

دنیایی که از اخلاق فاقد باشد، به جای صفا و معنویت، با بحران‌های روحی و روانی روبرو خواهد شد. تجربه تاریخ نشان داده است که در دورانی که انسان‌ها از اخلاق نیک دوری کرده‌اند، مشکلات روحی و روانی آنان افزایش یافته و بحران‌های مختلف به وجود آمده‌اند. حتی در دوران رنسانس و انقلاب صنعتی، توسعه صنعتی و رفاه مادی تنها نتواسته‌اند خواسته‌های مطلق‌گرایانه انسان را برآورده کنند و توسعه‌یافته‌ترین جوانب انسان را به ارمغان آورند. توسعه علوم و فنون در کنار حفظ ارزش‌های اخلاقی و معنوی، به انسان امکان خواسته‌های حقیقی خود را خواهد داد.

راستگویی و دوری از دروغ به عنوان اصول اخلاقی، سنت ملی ایرانی است و همچنین در دین اسلام نیز اهمیت زیادی دارد. این اصول نه تنها به عنوان یک سنت ملی، بلکه به عنوان مبنای اخلاقی در دین اسلام، نقش بسزایی در شکل‌دهی به افراد و جامعه دارند. دوری از دروغ و راستگویی، مهمترین اصل اخلاقی در دین اسلام به حساب می‌آید. این اصول باعث تقویت فضای معنوی، شفافیت در ارتباطات اجتماعی و ارتقاء سطح اعتماد در جامعه می‌شوند. این ارتباط مثبت میان اخلاق و توفیقات زندگی نشان از اهمیت عظیم اخلاق در شکل‌دهی به زندگی انسان‌ها دارد.

علاوه بر اهمیت فرهنگ عامه و تاثیرات آن بر اجتماع، توجه دانشمندان و فرهیختگان به اصول اخلاقی نیز از اهمیت چشمگیری برخوردار است. تاریخ نشان می‌دهد که دانشمندان و فیلسوفان هر جامعه به تدریس و ترویج اخلاق و ارزش‌های اخلاقی می‌پرداخته‌اند. از دیدگاه اخلاق، بسیاری از علمای بزرگ جهان، مانند نیوتن، انیشتین، دانته، مولوی، اسپینوزا، و کانت، تلاش کرده‌اند تا اصول اخلاقی را در فضای علمی و فلسفی تحکیم دهند. در یونان باستان، ارسطو و افلاطون با نگارش کتب اخلاقی، به عنوان بزرگترین معلمان اخلاق شناخته شده‌اند.

سقراط، با رفتار اخلاقی و رعایت اصول فضایل، به عنوان الگوی اخلاق در غرب مشهور شده است. رفتارها و اصول فضایل سقراط او را به عنوان پدر علم اخلاق در نظر دانست. در نظام اخلاقی اسلام نیز، پیامبران به ویژه پیامبر اسلام و شخصیت‌هایی که قرآن کریم آن‌ها را به عنوان مربی اخلاق و درستکاری معرفی نموده است، به عنوان اسوه عمل اخلاقی شناخته می‌شوند. این نگرش نشان از تأکید اسلام بر اهمیت اخلاق در همه جنبه‌های زندگی انسان و جامعه دارد.

آشنایی با واژه‌های مهم

در این بخش، ضروری است که اصطلاحات اخلاقی مانند علم اخلاق، فلسفه اخلاق، اخلاق دینی، اخلاق سکولار، و گزاره‌ی اخلاقی را تعریف کنیم.

مفهوم لغوی واژه اخلاق:

اخلاق، به معنای جمع خلق، اصطلاحی است که در زبان عربی از ریشه مشترک با واژه‌های “خلق” و “خُلق” بهره می‌برد. در این زبان، “خلق” به معنای ابداع و ایجاد شئ از عدم است، در حالی که “خُلق” به معنای عادت، خوی، خصلت، و طبیعت انسان اشاره دارد. علاوه بر اختلاف در معانی، این دو واژه از نظر مفهومی نیز در دو جهت مختلف حرکت می‌کنند. از یک سو، “خلق” به شکل ظاهری و حالت ظاهری اشیاء اشاره دارد، در حالی که “خُلق” به صفات و قوای باطنی انسان ارتباط دارد. از دیگر سو، “خلق” با حواس ظاهری درک شده و به شکل ظاهری اشیاء اشاره دارد، در حالی که “خُلق” با بصیرت و تا حدودی از راه رفتار قابل درک می‌باشد، به این ترتیب این دو اصطلاح در فرایند شناخت و تفکر انسان دو مسیر متفاوت را رقم می‌زنند.

حال و ملکه در اخلاق:

اخلاق، به عنوان خُلق، به صفات نفسانی انسان اشاره دارد که از طریق درک باطنی قابل فهم است. این صفات در انسان‌ها با تنوعی فراوان، از نظر شدت و پایداری، حضور دارند. به عبارت دیگر، بین افراد می‌توان مشاهده کرد که صفات نفسانی به شکل شدید و پایدار یا به صورت ضعیف و ناپایدار در آن‌ها وجود دارد.

این متغیریت نشان از گستردگی و تفاوت در تجلی این صفات در انسان‌ها دارد. علمای علم اخلاق، این صفات نفسانی را که به صورت گذرا و غیردائمی در انسان ظاهر می‌شود و پس از مدتی از بین می‌رود، را “حال” می‌نامند. آنها معتقدند که اگر این صفات نفسانی به دلیل تمرین، ممارست، و عوامل دیگر، در انسان به صورت راسخ و پایدار تبدیل شود و به گونه‌ای باشد که بدون فکر و تأمل، به راحتی کارها را انجام دهد و آن صفت را به خوبی نمایان سازد، به آن “ملکه” اخلاق می‌گویند.

علم اخلاق:

علم اخلاق به عنوان یک علم، مفاهیم صفات نفسانی خوب و بد را به همراه اعمال و رفتارهای اختیاری مرتبط با آن‌ها معرفی و بررسی می‌نماید. این علم به تحلیل شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب، انجام اعمال پسندیده، و دوری از اعمال ناپسند می‌پردازد. بر اساس این تعریف، علم اخلاق علاوه بر بحث درباره صفات نفسانی خوب و بد، به تحلیل رفتارها و اعمال متناسب با آن‌ها نیز می‌پردازد و راهکارهای رسیدن به فضیلت‌ها و دوری از رذیلت‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد.

بنیانگذاران این علم، مبدا و بازگشت رفتارها و صفات خوب و بد انسان را در روح و روان او می‌جویند و برخی عالمان اخلاق موضوع علم اخلاق را به “نفس انسانی” بازمی‌گردانند. هدف نهایی این علم، رساندن انسان به کمال و سعادت حقیقی اوست. این به معنای ارتقاء انسان به قدرت و استعداد خود در صفات نفسانی و رفتارهاست تا او با اختیار و آزادی، مظهر کامل‌ترین جلال الهی باشد در مقابل جهان طبیعی و بی اراده.

فلسفه اخلاق:

در زمینه مطالعات اخلاقی، پیش از بررسی مصادیق صفات و اعمال خوب و بد، سوالات بنیادینی مطرح می‌شوند که اساساً به جوانب ماهیت اخلاقی-عقلانی اختصاص دارند و در این حوزه ترتیب اولویت دارند. این پرسش‌ها شامل مواردی چون مفهوم واژه‌ها و عناوین “خوب” و “بد”، ملاک و معیار خوبی و بدی، ماهیت و حقیقت مفاهیم اخلاقی، ملاک و معیار کلی برای خوبی یا بدی یک صفت یا رفتار، و اینکه آیا قضایای اخلاقی مطلق یا نسبی هستند، را شامل می‌شوند.

همچنین، این سوالات به مطالعه شرایط و حوزه مسئولیت اخلاقی نیز پرداخته و در نهایت، آن بخش از تحقیقات اخلاقی که مسئولیت پاسخگویی به این گونه سوالات بنیادین را برعهده دارد، به فلسفه اخلاق معروف است.

متن بالا تنها خلاصه ای از مقاله علم اخلاق اسلامی (ضرورت و جایگاه) می باشد. این مقاله در قالب WORD و در 100 صفحه تدوین شده است.